Sint Petersburg, de hoofdstad van het Russische Rijk, de belichaming van de trots en roem van de Russische staat, is op 27 mei 1703 gesticht. De stichting van de nieuwe stad was een staaltje van ongekende durf. Om zijn plannen te kunnen realiseren, trok Peter, geheel in strijd met geest van het ‘Oude Rus’, een jonge generatie aan die met de hartstochtelijke overtuiging, die de jeugd eigen is, zijn onderneming steunde.
St. Petersburg werd het symbool van een nieuwe fase in de Russische geschiedenis en van nieuwe, indrukwekkende, tot nu toe ongekende prestaties. Zonder rekening te houden met de natuurlijke omstandigheden, vatte de keizer het plan op om de drassige grond, die wel uit mist geweven leek, een Russisch ‘Paradijs’ te stichten. Peterburg werd het belangrijkste zorgenkind, maar ook het meest geliefde kind van de ‘reus uit het Noorden, van de gigant, waarin alle energie en wreedheid van de Conventie van ’93 en de revolutionaire kracht van de … tsaar, die voor de bestwil van zijn land, dat land verloochende en het uitbuitte in naam van europeanisering en beschaving, zich samenbalde’ (A.I. Herzen).
De bouw van de nieuwe hoofdstad eiste van de mensen een werkelijk ‘Egyptische’ slavenarbeid en titanische inspanningen. Er zijn duizenden mensen omgekomen en misschien is het lot van Petersburg daarom wel zo tragisch en somber. De stad heeft in de driehonderd jaar van haar bestaan talloze historische en natuurrampen doorstaan. In de zware oorlogsjaren probeerde de vijand de stad te krijgen en haar van de aardbodem weg te vagen, maar de bezetter heeft geen stap op haar territorium gezet.
De gruwelijke blokkade uit de geschiedenis van de mensheid, die 872 dagen heeft geduurd – 8 september 1941 tot 27 januari 1944 – heeft de geest van de inwoners niet weten te breken. In de herfst dreigen de razende elementen rukwinden uit te storten over de langgerekte en vlakke oevers van de Neva. Drie verschrikkelijke overstromingen, die zich met noodlottige onafwendbaarheid iedere 100 jaar herhaalde – in 1724, 1824 en in 1924, maar ook een aantal minder zware hebben geprobeerd dit door mensenhanden gemaakte wonder te vernietigen, maar Petersburg hield stand.
Het weer in Peterburg is grillig en onvoorspelbaar. Maar juist deze onvoorspelbaarheid maakt haar tot de markante stad die zij is. De stad heeft de gave zich plotseling van een onbekende kant te laten zien en dwingt zo ieder haar schoonheid steeds opnieuw te beleven. Maar de meest sprookjesachtige en fantastische tijd in Petersburg zijn de witte nachten, die van half mei tot half juli duren; dan lijkt de stad betoverd en behekst en dan kun je haar de veelvuldige regenbuien, de klamme mist, de korte winterdagen en de lange herfstdagen vergeven.
Talloze dichters hebben onze noordelijke nachten bejubeld en beschreven, maar de schoonheid ervan in woorden uit drukken is even onmogelijk als het beschrijven van de geur van een roos of het wegstervende geluid van een trillende snaar. Geen enkele dichter kan woorden vinden voor het onbeschrijfelijke, geheimzinnige zwijgen, vol gedachten en leven, dat neerdaalt op de zwaar ademende Neva na de hitte van de dag, in het fosforescerende licht van bleke wolken en een bloedrode zonsondergang.
Geen enkele schilder kan die wonderlijke kleuren en tinten vangen die de hemel doen schitteren en weerkaatsen in de rivier als in de huid van een kameleon, als in geslepen kristal. Geen enkele musicus kan een aardse stem geven aan de klanken die vervuld zijn van zo’n diep gevoel en opstijgen van de aarde naar de hemel om opnieuw als weerkaatsing van het uitspansel terug te vallen op de aarde (A.A. Grigorjev).
Sint Petersburg is de meest onrussische stad van alle Russische steden. Zij is een bijzonder organisme met een zeer duidelijke individualiteit en een complexe en fijnzinnige ziel, dat een leven leidt vol dynamiek en geheimzinnigheid. Aan geen enkele stad in Rusland zijn zoveel legenden en overleveringen verbonden. Geen enkele Russische stad heeft vanaf het moment van haar ontstaan zo’n tegenstrijdige verhouding met zichzelf gehad, zij was gelieft en gehaat, zij werd bejubeld en vervloekt, maar iedereen erkende de grootheid, pracht en betekenis; van haar verschijning; zij liet niemand onverschillig.
Wat een stad!, Wat een rivier! De unieke stad! Je moet afscheid nemen van Petersburg, je moet na enige tijd afscheid van haar nemen, je moet andere oude hoofdsteden gaan bezichtigen; het bouwvallige Parijs, het met roet overdekte Londen om Petersburg op waarde te kunnen schatten. Zie, wat een eenheid! Hoe volmaakt past ieder onderdeel in het geheel! Wat een prachtige gebouwen! Hoe smaakvol en welk een diversiteit in deze eenheid, die zijn oorsprong vindt in de gelukkige combinatie van water en gebouwen.
Deze woorden, uitgesproken in het begin van de 19-de eeuw, zijn van de bekende Russische dichter Batjoesjkov, die een fijn gevoel had voor de schoonheid van Petersburg. Petersburg is de meest ‘bedachte’ stad: zij is ontstaan vanuit ideeën en gedachten, die zijn neergelegd in een ontwerp. ‘Haar structuur draagt het stempel van de bewuste creativiteit van een mens’. De weidse ruimte van het land, de vloeiende lijnen van de Neva en de kanalen zijn de basiselementen van het stadsbeeld geworden. Hier zijn niet zomaar losse huizen neergezet, maar zijn grootse, door mensenhanden geschapen landschappen gecreëerd.
De architecten hebben bijzondere aandacht besteed aan de ontwikkeling van het verte perspectief. De uniciteit, het unieke karakter van de architectuur van de noordelijke hoofdstad zie je pas goed vanuit de lucht: ‘Alles lijkt vlak. De oneffenheden van de stad zijn uitgewist, voor ons verschijnt een nauwelijks merkbaar reliëf, dat een plattegrond benadert. Maar de toeschouwer krijgt de mogelijkheid de stad te zien in de omlijsting van de haar omringende natuur. Het is net alsof de natuur de stad binnenkomt en de stad haar schijnsel werpt op het landschap waarin zij is gelegen’ (N.P. Antsiferov).
Sint Petersburg heeft gastvrij haar deuren wijd open gezet voor iedereen die de uitnodiging aannam om deel te nemen aan de verwezenlijking van deze indrukwekkende, enigszins avontuurlijke onderneming. Openheid voor de verworvenheden van de Europese cultuur, wetenschap van buitenlanders werd kenmerkend voor de jonge stad. In andere landen werden eerst scholen gesticht, daarna universiteiten en pas als men dan genoeg geleerden in het land vergaard had, werden er academies opgericht.
Tijdens Peter de Grote waren alleen nog maar de eerste scholen gesticht, er was geen enkele universiteit, toen de tsaar vernieuwer al besloot een Academie van wetenschappen in het leven te roepen en buitenlandse geleerden naar Rusland te halen, voornamelijk uit Duitsland. Hij bood hen de mogelijkheid op kosten van het rijk wetenschappelijk onderzoek te doen, zodat zij talentvolle jonge Russen voor de wetenschap zouden weten te winnen. Ook werden schilders, architecten, beeldhouwers en etsers uitgenodigd naar Rusland te komen om Europese ‘loten’ te kweken op de drassige grond van de Neva.
Al het schone werd haastig geabsorbeerd en werd een deel van Petersburg. Duitsers, Zweden, Hollanders, Fransen, Italianen en Engelsen woonden aanvankelijk in aparte wijken, maar geleidelijk verdwenen de nationale, topografische en taalgrenzen. Al heel snel ontstond er een eigen, specifieke nationaliteit, de Petersburgse, waarin gerussificeerde buitenlanders en Russen één geheel vormden. Voor velen die naar Rusland waren gekomen, werd Rusland het tweede vaderland, waaraan zij vol overgave hun talenten en al hun krachten wijdden. Samen met de Russische meesters lieten zij de stad en de schitterende residenties voor de leden van tsarenfamilie in de buitenwijken verrijzen.
Sommige beweren ‘dat Petersburg niets origineels, niets oorspronkelijks van zichzelf heeft, dat zij op een of andere manier slechts de belichaming van het idee van een hoofdstad zou zijn en als twee druppels water zou lijken op alle hoofdsteden van de wereld’. Dat is zeker niet het geval. Onder invloed van de Russische architectuur hebben de Europese architectonische vormen zich getransformeerd en verschenen er bouwwerken die zich volmaakt van andere onderscheiden door hun eigen karakter.
In de kunst en in het maatschappelijk en dagelijks leven van deze stad gaan Europese nationale tradities op wonderlijke wijze samen en zij hebben iets nieuws in het leven geroepen, de Petersburgse cultuur.